Rodzaje i stopnie niepełnosprawności

Niepełnosprawność to pojęcie, które wciąż bywa upraszczane lub nie do końca rozumiane zarówno w codziennej rozmowie, jak i w przestrzeni publicznej. Tymczasem dotyczy ono milionów osób, które każdego dnia mierzą się z różnymi barierami. Dotyczy to zarówno barier fizycznych, społecznych, jak i komunikacyjnych. Aby realnie wspierać i budować bardziej dostępne społeczeństwo, potrzebujemy rzetelnej wiedzy. Czym właściwie jest niepełnosprawność? Jakie wyróżniamy rodzaje i stopnie niepełnosprawności? A także jak w praktyce można wspierać osoby z ograniczoną sprawnością?

Niepełnosprawność definicja

Definicja niepełnosprawności ewoluowała na przestrzeni lat, od modelu medycznego skupiającego się na ograniczeniach jednostki, do modelu społecznego. Ten drugi podkreśla bariery środowiskowe, a także społeczne utrudniające pełne uczestnictwo. Współczesne podejście, zgodne z konwencją ONZ o prawach osób niepełnosprawnych, definiuje niepełnosprawność jako:

Wynik interakcji między osobami z niepełnosprawnościami a barierami postaw i środowiskowymi, które uniemożliwiają im pełny i skuteczny udział w życiu społecznym na równi z innymi osobami.

Zgodnie z definicją WHO, osoba z niepełnosprawnością to taka, która doświadcza ograniczeń w zakresie uczestnictwa w życiu społecznym, wynikających z barier fizycznych, komunikacyjnych lub mentalnych. W polskim orzecznictwie podstawą uznania osoby za niepełnosprawną jest orzeczenie wydane przez lekarzy orzeczników lub zespoły ds. orzekania o niepełnosprawności.

Niepełnosprawność klasyfikowana jest ze względu na rodzaj ograniczeń oraz stopień ich nasilenia. Z tego względu wyróżnia się zarówno rodzaje, jak i stopnie niepełnosprawności. Takie podejście pozwala na lepsze dopasowanie wsparcia, świadczeń czy rozwiązań systemowych do indywidualnych potrzeb osoby z niepełnosprawnością.

Rodzaje niepełnosprawności

Zaczniemy od rodzajów niepełnosprawności:

Niepełnosprawność fizyczna. Obejmuje wszelkie zaburzenia w obrębie układu ruchu, zarówno te wrodzone, jak i nabyte. Może wynikać z uszkodzenia kręgosłupa, amputacji kończyn, porażeń, deformacji stawów, a także chorób przewlekłych (np. stwardnienia rozsianego). Ograniczenia dotyczą sprawności motorycznej m.in. chodzenia, poruszania się, wykonywania codziennych czynności. Osoby z niepełnosprawnością fizyczną mogą potrzebować sprzętu ortopedycznego, rehabilitacji lub przystosowanego otoczenia.
Niepełnosprawność intelektualna. Wiąże się z istotnym obniżeniem funkcjonowania poznawczego i adaptacyjnego. Dotyka zdolności uczenia się, rozumienia, rozwiązywania problemów, komunikacji, a także samodzielnego życia. Może występować w różnym stopniu – od lekkiego po głęboki.
Niepełnosprawność sensoryczna. Dotyczy narządów zmysłów, najczęściej wzroku i słuchu. Obejmuje zarówno całkowitą utratę zmysłu (np. osoby niewidome lub głuche), jak i jego częściowe ograniczenie (niedowidzenie, niedosłuch).
Niepełnosprawność psychiczna. Obejmuje szerokie spektrum zaburzeń psychicznych i emocjonalnych, w tym m.in. schizofrenię, depresję, chorobę afektywną dwubiegunową czy zaburzenia lękowe. Często ma charakter epizodyczny i może się nasilać lub ustępować w zależności od stanu zdrowia psychicznego.
Niepełnosprawność niewidoczna. To rodzaj niepełnosprawności, która nie objawia się w sposób oczywisty dla otoczenia. Może dotyczyć np. chorób metabolicznych (cukrzycy), neurologicznych (padaczki), autoimmunologicznych (tocznia, SM) czy zaburzeń ze spektrum autyzmu. Mimo braku widocznych oznak, osoby z takimi schorzeniami często mierzą się z poważnymi ograniczeniami, które wpływają na ich funkcjonowanie.
Niepełnosprawność sprzężona. Występuje, gdy u jednej osoby współistnieją co najmniej dwa rodzaje niepełnosprawności.

Rodzaj niepełnosprawności	Opis	Potrzeby / Wsparcie
Fizyczna	Zaburzenia układu ruchu – mogą być wrodzone lub nabyte (np. amputacje, porażenia, choroby przewlekłe).	Sprzęt ortopedyczny, rehabilitacja, dostosowane środowisko (np. windy, podjazdy).
Intelektualna	Znaczące ograniczenia w funkcjonowaniu poznawczym i społecznym.	Indywidualne podejście edukacyjne, terapia, wsparcie w codziennym funkcjonowaniu.
Sensoryczna	Dotyczy narządów zmysłów – wzroku lub słuchu.	Technologie wspomagające (np. aparaty słuchowe), Braille, język migowy, dostępność informacji.
Psychiczna	Zaburzenia zdrowia psychicznego, często epizodyczne (np. depresja, schizofrenia).	Specjalistyczne leczenie, stabilne otoczenie, wsparcie psychologiczne i społeczne.
Niewidoczna	Choroby i zaburzenia, których nie widać na pierwszy rzut oka (np. cukrzyca, autyzm, SM).	Zrozumienie, elastyczność w pracy/szkole, indywidualne podejście.
Sprzężona	Współwystępowanie dwóch lub więcej rodzajów niepełnosprawności.	Kompleksowa opieka, interdyscyplinarne wsparcie, długofalowa pomoc.

Stopnie niepełnosprawności

W Polsce wyróżnia się trzy stopnie niepełnosprawności, które określają poziom ograniczeń w funkcjonowaniu:

Lekki stopień niepełnosprawności. Dotyczy osób, które są zdolne do samodzielnego życia i pracy, jednak ich sprawność fizyczna, psychiczna lub intelektualna jest częściowo ograniczona. Mogą występować trudności w poruszaniu się, koncentracji czy podejmowaniu decyzji, ale osoba nie wymaga stałej opieki. Potrzebne może być okresowe wsparcie, np. przy załatwianiu spraw urzędowych, korzystaniu z usług medycznych czy dostosowaniu miejsca pracy.
Umiarkowany stopień niepełnosprawności. Oznacza poważniejsze ograniczenia w codziennym funkcjonowaniu. Osoba nie jest całkowicie samodzielna i potrzebuje stałego, ale nie całodobowego wsparcia. Może być konieczne np. wsparcie opiekuna przy robieniu zakupów, sprzątaniu, przygotowywaniu posiłków czy dbaniu o higienę osobistą.
Znaczny stopień niepełnosprawności. Dotyczy osób, które są w dużym stopniu niesamodzielne i wymagają stałej lub długoterminowej opieki. Osoby z tym stopniem niepełnosprawności mogą poruszać się na wózku, być leżące lub mieć głębokie zaburzenia funkcjonowania psychicznego czy też intelektualnego. Potrzebują wsparcia w jedzeniu, ubieraniu się, przemieszczaniu, komunikowaniu i korzystaniu z toalety.

Stopień niepełnosprawności	Opis	Wymagany poziom wsparcia
Lekki	Osoba funkcjonuje samodzielnie z drobnymi trudnościami	Okresowa pomoc w życiu codziennym
Umiarkowany	Ograniczona samodzielność, trudności w wielu czynnościach	Regularna pomoc opiekuna
Znaczny	Brak samodzielności, zależność od innych	Stała opieka i wsparcie

Jak wspierać osoby z niepełnosprawnością? Praktyczne wskazówki oparte na empatii i wiedzy

Wspieranie osób z niepełnosprawnością to odpowiedzialność społeczna, ale też szansa na budowanie bardziej otwartego, inkluzywnego społeczeństwa. Choć wiele się mówi o potrzebie równości i dostępności, w praktyce wciąż brakuje wiedzy na temat tego, jak skutecznie i z szacunkiem wspierać osoby z różnymi rodzajami niepełnosprawności. Jako specjalistka od komunikacji i rozwoju osobistego, chciałabym podzielić się kilkoma kluczowymi zasadami, które warto wdrożyć zarówno w życiu zawodowym, jak i codziennym.

1. Edukacja i świadomość

Nie sposób wspierać skutecznie, nie rozumiejąc, z jakimi wyzwaniami mierzą się osoby z niepełnosprawnością. Różnorodność tych doświadczeń jest ogromna. Począwszy od niepełnosprawności fizycznych, przez sensoryczne, po intelektualne i psychiczne. Każdy przypadek wymaga indywidualnego podejścia i odpowiedniej komunikacji. Dlatego podstawą jest edukacja.

2. Komunikacja dostosowana do potrzeb

Jednym z najczęstszych błędów w kontaktach z osobami z niepełnosprawnością jest pomijanie ich w rozmowie na rzecz opiekuna lub osoby towarzyszącej. Tymczasem podstawowa zasada brzmi: zawsze zwracaj się bezpośrednio do osoby, której dotyczy rozmowa. Nawet jeśli korzysta z alternatywnych form komunikacji. Warto też dostosować tempo mówienia, stosować prosty, jasny język, a także być otwartym na inne sposoby porozumiewania się, np. język migowy czy komunikatory elektroniczne.

3. Szacunek i respektowanie autonomii

Zbyt często osoby z niepełnosprawnością są traktowane protekcjonalnie. Tak, jakby ich niepełnosprawność automatycznie odbierała im sprawczość. Tymczasem każdy człowiek ma prawo do decydowania o sobie. Wsparcie nie oznacza przejęcia kontroli. Zamiast zakładać, czego dana osoba potrzebuje, warto po prostu zapytać: „Czy mogę Ci jakoś pomóc?”. A następnie zaakceptować odpowiedź, niezależnie od tego, jaka ona będzie.

4. Dostępność

Temat dostępności często kojarzy się wyłącznie z infrastrukturą m.in. windami, podjazdami, toaletami. To ważne, ale równie istotna jest dostępność komunikacyjna i cyfrowa. Osoby niesłyszące potrzebują napisów lub tłumaczy języka migowego, osoby niewidome – stron internetowych przystosowanych do czytników ekranowych. Z kolei osoby z niepełnosprawnością intelektualną – prostych, zrozumiałych komunikatów. Włączanie tych rozwiązań to nie dobra wola, a element równego traktowania.

5. Wsparcie emocjonalne

Empatia to nie litość. Osoby z niepełnosprawnością nie oczekują współczucia. Za to oczekują zrozumienia, normalnego traktowania, a także szacunku. Często największym wsparciem jest po prostu gotowość do wysłuchania i rozmowy bez oceniania. Nie unikaj tematów trudnych, ale też nie traktuj osoby z niepełnosprawnością wyłącznie przez pryzmat jej ograniczeń.

6. Aktywne słuchanie i otwartość na perspektywę

Zamiast domyślać się potrzeb – słuchaj. To zasada uniwersalna, ale w kontekście wspierania osób z niepełnosprawnością nabiera szczególnego znaczenia. Każdy człowiek jest inny, nawet w obrębie tej samej diagnozy. To, co dla jednej osoby będzie pomocą, dla innej może być przeszkodą. Dlatego tak ważne jest zadawanie pytań, słuchanie odpowiedzi i gotowość do zmiany własnych nawyków.

7. Wspieranie samodzielności i rozwoju

Wsparcie nie oznacza wyręczania. Oznacza stworzenie przestrzeni, w której osoba z niepełnosprawnością może rozwinąć swoje możliwości i realizować się w różnych rolach społecznych. Dotyczy to zarówno edukacji, jak i rynku pracy czy życia rodzinnego. Im większe zaufanie i wsparcie w rozwoju, tym większa szansa na realną niezależność.

8. Współpraca z organizacjami i ekspertami

Wspieranie osób z niepełnosprawnością to nie tylko gesty jednostkowe. To również budowanie systemów wsparcia – w miejscach pracy, szkołach, instytucjach publicznych. Dlatego warto korzystać z wiedzy organizacji pozarządowych, specjalistów ds. dostępności, psychologów czy pedagogów specjalnych. Ich doświadczenie może pomóc wdrożyć realne zmiany.

9. Szkolenia

W naszej Szkole Męskiego Stylu doskonale rozumiemy, jak istotne jest odpowiednie przygotowanie do pracy i komunikacji z osobami z niepełnosprawnościami, niezależnie od tego, jakie są rodzaje i stopnie niepełnosprawności. Nasze szkolenie z komunikacji z osobami z niepełnosprawnościami to nie tylko dawka wiedzy teoretycznej, ale przede wszystkim praktyczne narzędzia i scenariusze sytuacyjne, które uczą empatii, uważności i skutecznego działania.

Uczestnicy szkolenia zyskują m.in.:

głębsze zrozumienie specyfiki różnych rodzajów niepełnosprawności,
umiejętność dostosowania komunikacji do potrzeb rozmówcy,
większą pewność siebie w codziennych interakcjach,
świadomość barier, które często nie są oczywiste,
gotowość do wspierania kultury równości, a także włączania w swoim środowisku.